Phù phổi cấp và choáng do tim

PHÙ PHỔI CẤP
A- ĐỊNH NGHĨA
Phù phổi cấp (PPC) là sự tích tụ dịch ở các khoang bên ngoài mạch máu. Gồm 2 typ: PPC do tim gây ra bởi sự tăng áp mao mạch phổi; và hiếm hơn là PPC do tổn thương gây ra bởi biến đổi màng giữa mao quản - phế nang, mà những trường hợp nặng nhất là tiến triển hướng xơ hóa lan tỏa khoảng kẽ, tức là hội chứng trụy hô hấp ở người lớn (ARDS) với luồng thông (shunt) nội phế thực.
B- SINH LÝ BỆNH PPC DO TIM
Áp lực mao mạch phổi bình thường = 8 - 10 mmHg. Tăng áp mao mạch phổi vượt quá các lực duy trì dịch bên trong khoang mạch máu bao gồm áp lực keo (của huyết thanh) và áp lực thủy tĩnh (của mô kẽ) thì dịch từ mạch máu ra sẽ tích tụ trong mô kẽ phổi: đó là phù mô kẽ (giai đoạn đầu).
Khi tăng áp mao mạch phổi nặng thêm thì ở phế nang sẽ tràn ngập dịch và các huyết cầu cùng các đại phân tử (khi đó gọi là “lụt và trụy phế nang”, và dẫn đến rối loạn trao đổi khí gây hạ oxy máu.
Nguyên nhân tăng áp mao mạch phổi thường là suy thất trái (của nhiều bệnh), là chướng ngại của dòng máu qua van hai lá (hẹp hai lá, u nhầy nhĩ trái), hay hiếm hơn là bệnh tắc nghẽn tĩnh mạch phổi.
C- CHẨN ĐOÁN
1. Chẩn đoán dương tính:
a- Biểu hiện lâm sàng của PPC do tim thường xảy ra đột ngột:
- Tình trạng ngạt thở: cảm giác lồng ngực bị ép và thiếu không khí, khó thở dữ dội, thường về đêm, cũng thường được báo trước bằng tiếng lọc xọc ở thanh quản, buồn ho mà ho khó khăn. Rồi có thể khạc ra dịch bọt hồng. Hốt hoảng, vật vã.
- Khám thực thể: HA kẹt, tiếng ngựa phi, nhịp nhanh, dấu hiệu của giảm tưới máu ngoại biên, thấy cơ hô hấp phụ hoạt động, nghe rõ khò khè. Nghe phổi: nhiều ran nổ, dâng lên nhanh cả hai phế trường, các ran nổ mịn (nhỏ hạt) này nghe thấy ở thì hít vào, đôi khi rõ là ran ẩm, đôi khi kết hợp ran 2 thì và ran rít.
- Dấu hiệu lâm sàng của tràn dịch màng phổi, nếu có.
b- Những bất thường trên hình ảnh X quang:
- Dấu hiệu phù mô kẽ xuất hiện muộn nhiều sau lâm sàng:
* Biểu hiện tái phân phối mạch máu về phía 2 đỉnh.
* Đám mờ hình lưới và vi hạt (của ứ dịch) mô kẽ và quanh rốn phổi.
* Những vệt Kerley B (nằm ngang phía dưới).
- Dấu hiệu phù phế nang: mờ hình hạt tựa bông tạo hình cánh bướm ly tâm (ban đầu còn chừa vùng đáy và đỉnh phổi ra).
- Có thể tràn dịch màng phổi.
Những bất thường X quang nêu trên có thể biến mất sau khi lâm sàng được cải thiện nhờ điều trị.
- Cung dưới trái nổi của giãn thất trái, hoặc hình ảnh X quang của hẹp hai lá.
c- Khí máu động mạch: Hạ oxy máu, thường kết hợp hạ CO₂ máu, rồi sau tăng CO₂ máu (dấu hiệu kiệt quệ).
2. Chẩn đoán phân biệt:
a- PPC do thương tổn và hội chứng trụy hô hấp ở người lớn
b- Chứng nề (phù nhẹ) xảy ra rất nhiều lần sau gắng sức, của tiền mạn kinh; khi nằm (mà cứ ngồi nghỉ mấy phút là hết).
c- Những cơn hen tim.
D- ĐIỀU TRỊ
1. Điều trị nâng đỡ ban đầu
- Oxy: 4 - 8 l/phút, qua ống thông mũi hay mặt nạ sau khi đã làm khí máu, với nồng độ đủ để làm tăng PaCO₂ hơn 60 mmHg. Đặt người bệnh tư thế nửa ngồi nửa nằm. Bệnh nhân được mắc máy monitoring, được truyền dịch.
- Thông khí cơ học: được chỉ định khi tăng CO₂ máu, hay khi oxy hóa không đầy đủ dù đã sử dụng mặt nạ thích hợp với nồng độ oxy hít vào là 100%. Những thể PPC nặng, giai đoạn sau thường cần hô hấp hỗ trợ - thở máy.
- Tư thế ngồi: làm cải thiện chức năng phổi và giảm ứ máu ở tĩnh mạch.
- Nghỉ ngơi tuyệt đối ở giường, thuốc giảm đau, chống bồn chồn và lo âu (hốt hoảng) đều làm giảm gánh nặng về công của tim.
2. Điều trị bằng thuốc
a- Lợi tiểu tác dụng nhanh - Furosemid (bd Lasilix) là một thuốc giãn TM và giảm xung huyết phổi tốt trong vòng vài phút sau tiêm mạch, trước khi có hiệu quả gây lợi tiểu. Liều khởi đầu 20 - 40 mg (1 - 2 ống) TM trong nhiều phút và có thể tăng lên 5 ống, tối đa 10 ống (200 mg) tùy theo sự đáp ứng.
b- Các Nitrat là những thuốc giãn TM có khả năng tác dụng như Furosemid vừa nêu, nhưng phải sử dụng cẩn thận. Ngậm dưới lưỡi Dinitrat isosorbid (bd Risordan 5 mg) hoặc Nitroglycerin (0,4 - 0,6 mg), Nitroglycerin TM (bd Lenitral) thuận lợi cho cấp cứu (thay đổi được nhanh chóng chính xác nồng độ thuốc để đạt hiệu quả mong muốn, và nếu có tình trạng hạ HA thì không lo ngại còn lưu thuốc trong mô dưới da … đang hấp thu): khởi đầu 5 mg/phút rồi tăng dần dần (1 mg/giờ) dưới sự giám sát về HA và tần số tim.
Nitroprussid là thuốc giãn mạch, có thể hỗ trợ có hiệu quả trong điều trị phù phổi cấp do tim, đặc biệt do hở hai lá cấp và/hoặc cao HA.
c- Morphin sulfat làm giãn TM phổi và TM toàn thân và làm giảm lo âu. Tiêm TM chậm (trong vài phút) 2 - 5 mg, sử dụng an toàn và có thể lặp lại mỗi 10 - 25 phút. Thuốc đối kháng (Naloxone 0,4 - 0,8 mg TM), phải có sẵn phòng trường hợp ức chế hô hấp do Morphin.
d- Thuốc co sợi cơ dương như Dobutamin, Dopamin hay thuốc ức chế men Phosphodiesterase có thể có ích sau điều trị khởi đầu ở những người bệnh PPC có kèm choáng hay tụt HA.
3. Theo dõi áp ĐM phổi bít
Bằng ống thông nhẹ (catheter Swan - Ganz) đặt lưu trong tim phải vào trực tiếp lòng động mạch phổi (thường là phổi phải) sau này khi ta làm được sẽ rất tốt cho việc điều chỉnh lưu lượng các thuốc điều trị trên, theo dõi cả áp lực hệ tim trái, biết lúc nào cần tránh lợi tiểu và Nitrat mà bù dịch (vd NMCT thất phải).
4. Giảm sung huyết phổi bằng biện pháp cơ học
Có thể có lợi tạm thời trong những trường hợp phù phổi nặng.
a- Garô: bằng giải băng cao su hay bao khí của HA kế có thể được cột ở 3 gốc chi luân phiên mỗi 15 - 20 phút vẫn cho phép máu ĐM luồn qua nhưng cản dòng máu TM (vì bơm băng khí đến áp lực lớn hơn HA tâm trương nhưng nhỏ hơn HA tâm thu).
b- Trích huyết: nhanh, bằng kim trocard rộng lòng, lấy đi 250 - 500 ml máu. Hiện nay ít khi làm vì các phương thức dùng thuốc hiện đại nêu trên thường thành công rồi; chỉ có thể còn hữu ích ở những người bệnh tăng thể tích nội mạch khá cố định (vd người bệnh suy thận) hay khi điều trị bằng thuốc không đủ hiệu quả.
Chạy thận nhân tạo cấp cứu và siêu lọc đôi khi được sử dụng.
5. Điều chỉnh các yếu tố thúc đẩy
- Cao HA trầm trọng, NMCT hay BT/TMCB (đặc biệt khi đi kèm với hở van hai lá).
- Sa van gây hở van cấp tính.
- Khởi đầu cơn nhịp nhanh hay nhịp chậm.
- Quá tải về thể tích trong trường hợp rối loạn chức năng thất trái trầm trọng.
- Nói chung, xử trí thành công phù phổi chỉ có thể hoàn toàn bằng cách điều chỉnh những bệnh lý căn bản.

CHOÁNG (SỐC) DO TIM
A- ĐẠI CƯƠNG
1. Định nghĩa
Choáng (sốc) ngày nay phân loại thành 4 dạng, nhưng gọi chung là sốc tuần hoàn với bản chất chung là sự cắt đứt kéo dài tưới (cấp) máu mang oxy cho các mô mà hậu quả là rối loạn chuyển hóa tế bào và chức năng cơ quan. Biểu hiện lâm sàng chủ yếu là thiểu - vô niệu, rối loạn tri giác, khu vực ngoại vi tưới máu cũng như biên độ mạch đều giảm và vã mồ hôi lạnh.
2. Phân loại
Sự rối loạn khởi đầu dẫn tới cắt giảm oxy mô:
(1) Nếu do thiếu sót của hệ chuyên chở oxy thì đó là sốc giảm thể tích (vd xuất huyết, mất nước);
(2) Nếu do suy yếu tiên phát bơm tiêm thì đó là sốc do tim (vd NMCT, loạn nhịp tim);
(3) Nếu do đảo lộn phân phối máu trong cơ thể thì đó là sốc do phân bố (vd sốc nhiễm trùng, sốc phản vệ);
(4) Cuối cùng là sốc do tắc nghẽn (vd thuyên tắc ĐM phổi cấp).
3. Những yếu tố huyết động học chính
Trong 4 tình trạng sốc đó khác nhau thế nào?
BẢNG PHÂN LOẠI CHOÁNG CÙNG CÁC YẾU TỐ HUYẾT ĐỘNG HỌC CHÍNH

CLT: cung lượng tim; KNV: lực kháng ngoại vi động mạch hệ thống.
B- SINH LÝ BỆNH
Sự chuyển hóa yếm khí (trong hoàn cảnh giảm oxy mô) kéo dài dẫn tới toan huyết (bởi tích tụ acid lactic) và những tổn thương tế bào không thể hồi phục.
Tình trạng đó biểu hiện bằng những hiện tượng giảm tưới máu và chuyển hóa yếm khí trong nhiều phủ tạng.
a- Ở tim: TMCB cơ tim hoặc NMCT khởi đầu từ lớp cơ tim sát nội tâm mạc.
Vậy những sốc không do tim thì về sau cũng đều gây tổn thương tim.
b- Ở thận: thiểu niệu, bệnh ống thận cấp.
c- Ở phổi: PPC do tổn thương, hội chứng trụy hô hấp ở người lớn (ARDS) (giảm oxy mô trơ).
d- Ở gan: men gan tăng (gan của sốc).
e- Ở máu: đông máu nội mạch rải rác (DIC) với xuất huyết nhiều nơi hoặc huyết khối nội tạng lan tỏa.
Riêng trường hợp sốc do tim:
Sự giảm tưới máu mô gây ra bởi:
(1) Cơ tim mất chức năng co bóp có hiệu quả: NMCT cấp, các bệnh cơ tim tiên phát, loạn nhịp tim chậm quan trọng.
(2) Hoặc do những quá trình bệnh lý cơ học gây giảm cung lượng tim: hở van tim cấp, thông liên thất cấp, hẹp van ĐM chủ trầm trọng, bệnh cơ tim tiên phát phì đại.
Áp lực trong tim tăng lên (áp lực ĐM phổi bít > 18 mmHg), cung lượng tim giảm (chỉ số < 2 lít/phút/m²), KNV (lực kháng ngoại vi động mạch hệ thống) tăng và HA ĐM trung bình thấp (< 60 mmHg).
C- CHẨN ĐOÁN CHOÁNG DO TIM
1. Chẩn đoán dương tính: Dựa vào 5 tiêu chuẩn:
a- Hạ HA: HATT < 80 mmHg (nhưng cũng có thể bình thường nếu tiền căn là THA; HA kẹt, có thể không đo được HA, mạch nhỏ và nhanh.
b- Rối loạn ý thức
c- Thiểu niệu < 20 ml/giờ
d- Đầu chi lạnh và tím, vùng dưới gối nổi vân xanh
e- Toan huyết với hô hấp chu kỳ, thở nhanh
* Ngoài ra thường tìm thấy tiền căn bệnh tim, khám có nhịp ngựa phi, dấu hiệu sung huyết phổi (ứ đọng ở thượng nguồn thất trái); xét nghiệm men tim, siêu âm - Doppler tim, ĐTĐ.
2. Chẩn đoán phân biệt
a- Các rối loạn ý thức khác: sang chấn sọ não, hôn mê do tiểu đường, say rượu (phải đo alcol máu), ma túy.
b- Các sốc không do tim:
- Sốc phản vệ (do những sản phẩm iod, thuốc gây tê, Sulfamid, kháng sinh nhóm Penicillin, côn trùng …).
- Sốc nhiễm độc (do Barbituric, Carbamat …).
Cả hai loại sốc trên đều giảm thể tích tương đối do liệt mạch máu mà một điểm phân biệt là chúng có áp lực tĩnh mạch trung tâm (ATT) giảm mạnh trong khi sốc do tim có ATT tăng mạnh.
Ngoài ra sốc phản vệ và sốc nhiễm độc được xếp cùng sốc nhiễm trùng vào nhóm “sốc do phân phối” với cung lượng tim (CLT) tăng trong lúc sốc do tim CLT giảm.
- Sốc nhiễm trùng:
* Do trực khuẩn gram (-): viêm bể thận, viêm túi mật, đường mật, phúc mạc, viêm tụy cấp, nhiễm trùng bệnh viện (nhiễm khuẩn đường hô hấp hoặc đường niệu).
* Do cầu khuẩn gram (+): nhiễm não cầu khuẩn, viêm mô tế bào (cellulite dưới da), nhiễm trùng huyết do tụ cầu hoặc phế cầu (nhiễm khuẩn từ ống thông TM nhiễm khuẩn da, ống tiêu hóa, đường niệu).
* Nhiễm khuẩn yếm khí: hoại thư sinh hơi, nhiễm trùng huyết sau phá thai.
* Nhiễm nấm: nhiễm Candida huyết.
- Chẩn đoán phân biệt với sốc giảm thể tích:
* Xuất huyết: do vết thương động mạch, xuất huyết tiêu hóa, màng bụng, chảy máu sau các thủ thuật (thăm trực tràng, nội soi …).
* Mất nước: tiêu chảy, nôn ói, tiểu nhiều, bỏng nặng và rộng, trúng nắng, cơn thượng thận cấp.
* Xuất huyết tương.
* Tích dịch ở khu vực 3: tắc ruột, viêm tụy cấp, nhồi máu mạc treo hội chứng vùi lấp.
3. Chẩn đoán nguyên nhân
a- Nhồi máu cơ tim
- Khi hoại tử > 40%.
- Khi gặp những hoàn cảnh làm nặng bệnh như:
* Giảm thể tích, sốt, nôn ói, lạm dụng thuốc lợi tiểu, kiêng mặn quá mức;
* Nhịp chậm, blôc nhĩ - thất, nhịp nhanh trên thất hoặc thất;
* Thuốc có tính chất co sợi cơ âm;
* Thuyên tắc ĐM phổi, chèn ép tim (kể cả do tràn máu màng ngoài tim khi dùng tiêu sợi huyết);
* Biến chứng cơ học của NMCT: hở hai lá cấp (do đứt cơ nhú trụ sau - trong), thủng vách liên thất gây thông liên thất cấp;
* NMCT thất phải trên nền NMCT dưới (của thất trái).
b- Bệnh cơ tim tiên phát giãn nở tiến triển
c- Hở van động mạch chủ cấp (trong viêm nội tâm mạc nhiễm trùng)
d- Loạn nhịp thất kéo dài
Nguyên nhân còn có thể do 3 bệnh sau đây, thường được xếp theo sinh lý bệnh vào “sốc do tắc nghẽn”.
e- Thuyên tắc ĐM phổi khối lớn (≥ 70% lòng ĐM phổi, tăng áp ĐM phổi > 40 mmHg).
f- Chèn ép tim (tràn dịch màng ngoài tim cấp tiến triển nhanh).
- Vô tâm trương với sự cân bằng giữa áp lực tâm trương của nhĩ phải và của mao mạch phổi.
- Đau ngực, khó thở tư thế nằm, tím tái, TM cổ nổi, gan to và đau.
- Mạch nghịch.
- Lớp dịch dày trên siêu âm tim và hiển nhiên qua chọc tháo màng ngoài tim.
g- Bóc tách động mạch chủ.
D- ĐIỀU TRỊ CHOÁNG DO TIM
1. Điều trị triệu chứng:
- Đặt 1 - 2 đường truyền TM.
- Khai thông các đường thở. Thở oxy qua mũi.
- Đặt ống thông tiểu.
- Tiếp tục chẩn đoán loại trừ những sốc không do tim.
- Quyết định việc bù dịch hay không bù dịch?
* Thường dựa vào ATT (áp lực TM trung tâm), nếu thấp thì bù dịch.
* Nhưng đúng ra phải đo thêm áp lực ĐM phổi bít mới phản ánh được các áp lực đổ đầy thất trái (vd khi NMCT thất phải hoặc khi tăng áp ĐM phổi đã có từ trước: đều có ATT cao mà có thể vẫn giảm thể tích ® cần bù dịch.
2. Thuốc co sợi cơ dương tính: Dobutamin (Dobutrex) 5 - 20 mg/kg/phút, đôi khi kết hợp với Dopamin 5- 8 mg/kg/phút. Chú ý trước khi cho Dobutamin cần bù dịch đầy đủ nếu cần bởi vì thuốc này cũng làm giãn mạch. Dobutamin còn có tác dụng tốt là trung hòa được sự ức chế co sợi cơ và dẫn truyền của thuốc chẹn bêta. Nhưng không được dùng Dobutamin nếu bị chèn ép tim, bệnh cơ tim tiên phát phì đại tắc nghẽn (HOCM). Khi ngừng thuốc giảm liều lượng từ từ. Không dùng chung dây truyền với Nabicarbonat.
3. Thuốc lợi tiểu, Nitrat, Na nitroprussid: để duy trì áp lực nhĩ phải ≤ 10 mmHg và áp lực mao mạch phổi = 15 mmHg.
4. Điều trị nguyên nhân:
Bắt buộc phải xác định chẩn đoán nhanh chóng, có thể phải yêu cầu siêu âm tim khẩn (hay thông tim khẩn, nếu có).
a- Loạn nhịp tim nặng: sốc điện, thuốc chống loạn nhịp.
b- Blôc nhĩ - thất độ 3: máy tạo nhịp tim.
c- Suy tim nặng: ngừng thuốc chẹn bêta hoặc thuốc tính chất co sợi cơ âm khác.
d- NMCT: tiêu sợi huyết … (xem thêm bài biến chứng NMCT).
e- Các bệnh gây sốc do tắc nghẽn: chọc tháo chèn ép tim và dẫn lưu, dùng tiêu sợi huyết khi thuyên tắc động mạch phổi mới xảy ra.